Found in translation — aflevering 8

01/04/2024 — Om te vieren dat mijn werk het afgelopen jaar (en ook de komende jaren) in zoveel talen vertaald is, heb ik besloten al mijn vertalers te interviewen. Omdat hun werk al te vaak onderbelicht blijft en zij meestal buiten beeld,  terwijl een boek in het buitenland maar zo goed is als zijn vertaler. Hun métier, koppigheid, taalgevoel, creativiteit en precisie zorgen ervoor dat een boek zijn ziel behoudt, dat het ritme klopt, het proza zingt, de betekenis niet verschuift en de spitsvondigheden niet afvlakken. In het beste geval wordt je boek er zelfs beter van dan het was. Omdat ik zelf ook weleens iets vertaal weet ik het maar al te goed: het is een (vaak onderbetaald) vak dat engelengeduld vraagt, vaak aartsmoeilijk en soms frustrerend is, maar dat ook intense voldoening kan schenken. En dat meer aandacht verdient.

Dus ziehier — een hommage aan de vertaler. In aflevering 8:
Bojana Budimir, die Trofee in het Servisch vertaalt. De vertaling verschijnt bij Treci Trg.

13 vrijblijvende vragen

1. Hoe begin je aan een vertaling?

Voordat ik begin met vertalen, neem ik altijd de tijd om minstens 50 pagina’s van het boek te lezen. Op die manier kan ik het ritme van de tekst voelen en de emoties ervaren die het verhaal bij me oproept tijdens het lezen. Bovendien verdiep ik me in interviews met de auteur en bekijk ik eventuele recensies van het boek, als die beschikbaar zijn.

2. Werk je nauw samen met een auteur, of net niet?
(En waarom? Wat zijn de voor- en nadelen?)

Tot nu toe heb ik weinig kansen gehad om nauw samen te werken met auteurs bij het vertalen van hun boeken. Mijn meest boeiende ervaring in deze context was mijn deelname aan het CELA-project, waar ik intensief met schrijvers samenwerkte. Het was verrijkend om rechtstreeks van de auteur te horen wat hij of zij bedoelde met bepaalde woorden, zinsconstructies en passages in de tekst. Het stellen van dergelijke vragen aan de auteur is altijd waardevol. Vertalers zijn voortdurend bezig met het interpreteren van de tekst en het zoeken naar betekenissen. Soms ontdekken ze metaforen en betekenissen die de auteur niet expliciet had bedoeld. Daarom is het soms praktisch om de schrijver om verduidelijking te vragen. Op die manier ben je beter in staat om de boodschap van het origineel over te brengen in je vertaling, en weet je wanneer je extra creatief moet zijn.

3. Voor mij voelt vertalen als lezen van binnenuit, waarbij je in het hoofd van de auteur probeert te kijken en dus analytisch naar een tekst kijkt. Kan je nog genieten van het boek als je het vertaalt? Verandert vertalen je manier van lezen?

Voor mij ligt de nadruk eigenlijk anders. Ik richt me meer op het verhaal zelf en wat minder op de vraag wat de schrijver ermee wil zeggen. Ik ben van mening dat elke vertaling slechts één van de vele versies van het origineel is. Vanwege taal- en culturele verschillen is het nooit mogelijk om alle aspecten van de tekst over te brengen in de vertaling. Daarom moet de vertaler altijd kiezen welke strijd hij aangaat en wanneer hij compromissen moet accepteren. Toch kun je nog steeds van het boek genieten, maar je leest het wellicht met meer aandacht en duikt misschien nog dieper in het verhaal dan een gewone lezer.

4. Welk soort werk vertaal je meestal? Welke auteurs vertaal je (graag)?
Hoe kwam mijn tekst bij jou terecht?

Ik heb al ervaring met een breed scala aan tekstgenres. Zo heb ik boeken vertaald over dromen, filosofische traktaten, theaterstukken, beeldende verhalen en romans die de thema’s seksualiteit, kwetsbaarheid en eenzaamheid van mensen behandelen. Het mooie van mijn werk is dat ik van elk genre iets heb kunnen leren. Na elke vertaling ben ik weer een stukje wijzer geworden over de wereld om me heen.

Meestal ontvang ik de boeken rechtstreeks van de uitgevers. Zij vragen me vaak eerst om een beoordeling te schrijven, zodat ze kunnen beslissen of het boek het waard is om vertaald te worden. Dit was ook het geval bij jouw roman.

5. Wat vond je fijn aan het vertalen van mijn werk, en wat net lastig?
Waar lagen de uitdagingen, de moeilijkheden, de kansen? Welke passage heb je vervloekt?

Het vertalen van je roman blijft een uitdagende taak waar ik nog steeds mee bezig ben. Ik moet zeggen dat het zowel emotioneel als intellectueel veeleisend is, vooral vanwege het onderwerp van je boek. Tijdens het vertalen probeer ik me volledig in te leven in het verhaal om dezelfde emoties over te brengen in de vertaling. De jacht met als doel een trofee te behalen en niet het eten, vind ik vreselijk. Daarnaast maken jouw levendige beschrijvingen van de jacht dit nog moeilijker, omdat ze zo realistisch zijn dat het moeilijk is om afstand te houden.

Je tekst bevat ook veel vakterminologie die ik niet altijd ken, dus moet ik regelmatig mijn toevlucht nemen tot online onderzoek en vakliteratuur. De lange zinnen vormen ook een uitdaging. Ze zijn niet alleen lastig te interpreteren, maar het is ook moeilijk om het golvende ritme dat ze aan het verhaal geven in de vertaling over te brengen. Tot nu toe heb ik gelukkig nog geen enkele passage van je roman vervloekt.

6. Welke moeilijke keuzes kwam je tegen en hoe ga je daarmee om?
Primeert voor jou ritme en kleur of precisie en betekenis?

Aangezien ik pas onlangs met je boek ben begonnen, kan ik nog niet veel zeggen over moeilijke keuzes. Een van de twijfels die ik had, betrof de naam van het hoofdpersonage, Hunter White. In het Servisch is het gebruikelijk om namen orthografisch aan te passen, wat kan leiden tot het verlies van verwijzingen of toegevoegde betekenissen. Ik hoop echter dat lezers toch de essentie zullen oppikken. Ik stond voor een vergelijkbaar dilemma met de grapjes Black Driver en Jeans Cooper.

Bij literaire teksten geef ik een lichte voorkeur aan ritme en kleur. Als het niet mogelijk is om alle nuances van een woord of uitdrukking over te brengen in de doeltaal, zal ik nooit proberen om een volledig exacte vertaling te bereiken. De beslissing hierover hangt natuurlijk altijd af van de functie van bepaalde woorden of uitdrukkingen in de tekst. Is het slechts ter versiering, of is deze informatie echt belangrijk voor het begrip van het verhaal?

7. Op welke vondst was je bijzonder trots?

Ik voel trots wanneer lezers me vertellen dat ze genoten hebben van het boek en dat ze volledig opgingen in het verhaal. Vertalen is geen eenvoudige taak; het vergt doorzettingsvermogen en toewijding. Daarom beschouw ik het niet als het behalen van kleine overwinningen op microniveau, maar eerder als een grote triomf op macroniveau.

8. Waar botste je op onvermijdelijk verlies? Hoe loste je het op?

In de roman De geschiedenis van mijn seksualiteit van Tobi Lakmaker waren er talloze grappen die sterk cultuurgebonden zijn, vanwege de verwijzingen naar personen en dialecten. Zo was er bijvoorbeeld een grapje over de manier waarop de ‘g’ wordt uitgesproken in Limburg, luidend: ‘Hard pikkie, zachte g!’ Ik voelde me genoodzaakt om dit grapje uit te leggen in een voetnoot, hoewel ik hier geen voorstander van ben, omdat het de leeservaring kan verstoren en de natuurlijke stroom van het verhaal kan onderbreken.

9. Wat is het mooiste dat je ooit vertaalde (van wie dan ook) en wat zou je nooit willen doen? Wat is de mooiste vertaalde zin die je ooit maakte?

Dit is een uitdagende vraag. Ik ben tevreden met de vertalingen die ik tot nu toe heb gemaakt. Ik heb genoten van alle teksten en heb er veel van opgestoken. Misschien moet ik een uitzondering maken voor de roman van Tobi Lakmaker De geschiedenis van mijn seksualiteit. Haar humor en cynisme spraken me echt aan, en ik ben trots op het feit dat ik erin geslaagd ben om de toon van haar verhaal over te brengen in mijn vertaling.

10. In hoeverre hou je bij het vertalen rekening met de huidige (taal)gevoeligheden?
Wordt dat expliciet gevraagd? Werkte je al samen met sensitivity readers?

Dat hangt af van de functie van dergelijk taalgebruik in de tekst. Ik vraag me altijd af waarom de schrijver bepaalde woorden heeft gekozen. De uitgever waarmee ik de laatste tijd veel werk, houdt daar rekening mee en geeft mij ook duidelijke instructies om daarop te letten. Dus dit soort vertaalproblemen lossen we ook samen op.

11. Is vertalen een kunst (en een kwestie van inspiratie) of toch eerder een vak (en dus métier)?

Naar mijn mening heeft het vertalen iets van beide kanten. Hoe meer je vertaalt, hoe meer bepaalde vertaalprocessen automatisch worden en hoe beter je moeilijke passages herkent. Maar ongeacht hoeveel boeken je vertaald hebt, kom je altijd nieuwe uitdagingen tegen die een beroep doen op je creativiteit, en waarvoor de oplossing vaak een kwestie van inspiratie is. Soms krijg ik ideeën over hoe ik bepaalde vertaalproblemen kan aanpakken terwijl ik afwas doe, wandel, of zelfs voordat ik in slaap val.

12. Waarom ben je literair vertaler geworden?

Dat was eigenlijk geen bewuste keuze. Het is me eerder overkomen. Ik vond het altijd leuk om op deze manier met de talen te spelen. Woorden en uitdrukkingen uit verschillende talen met elkaar in verband te brengen. Tijdens mijn studie merkte de docent mijn talent voor vertalen op en vroeg me om lessen te geven in vertaling. Als docent en onderzoeker heb ik veel geleerd over het vertaalproces, de verschillende factoren die daarbij een rol spelen en de diverse methoden om vertaalproblemen op te lossen. Deze ervaring heeft me enorm geholpen toen ik zelf begon met vertalen.

13. Wat zijn de kwaliteiten van een goede literaire vertaler?

Ten eerste is flexibiliteit essentieel. Dit omvat het vermogen om je in te leven in de gedachten en de wereld van een ander. Daarnaast is eruditie van groot belang: een brede kennis van de wereld is onmisbaar. En dat kan men niet bereiken zonder een gezonde dosis nieuwsgierigheid. Tegenwoordig wordt ook digitale geletterdheid steeds belangrijker. Tot slot is een goede beheersing van beide talen vanzelfsprekend.

14. Heb je een metafoor of een uitdrukking waar je vertalen graag mee beschrijft?

Vertalen is overbruggen van taal- en cultuurverschillen.

15. Wanneer / waar / hoe vertaal je? (voel je niet verplicht te antwoorden, ik ben gewoon altijd benieuwd naar werkplaatsen, gewoontes, werkritmes, etc.)

Als geen ochtendmens, vind je me meestal in de namiddag aan het vertalen. Mijn favoriete werkplek is een comfortabele bank in mijn woonkamer; ik gruwel van het idee aan een bureau tijdens het vertalen. Ik geef de voorkeur aan een fysiek exemplaar van het boek om aantekeningen op te maken tijdens het vertalen. Soms noteer ik interessante oplossingen die ik later met mijn studenten kan delen tijdens de les. Hoewel ik altijd probeer problemen direct op te lossen, geef ik na een kwartier zoeken op en kom ik er later op terug (of krijg ik een idee onder de douche).

Mijn dag begint meestal met het herlezen van de passages die ik de dag ervoor heb vertaald. Dan richt ik me op de brontaal en probeer ik de sfeer van het verhaal in die taal te voelen. Voordat ik mijn vertaling indien, laat ik altijd mijn vrienden die geen Nederlands spreken de tekst lezen voor feedback.

Bojana Budimir (1982) studeerde Nederlands aan de Vakgroep Neerlandistiek van de Filologische Faculteit te Belgrado. Sinds 2008 is zij werkzaam bij de Vakgroep Neerlandistiek te Belgrado, waar zij onderwijs geeft in Vertalen en Inleiding in de Nederlandse en Vlaamse cultuur. In 2009 behaalde zij haar masterdiploma Nederlandse letterkunde, en in 2021 promoveerde zij op het onderwerp ‘Vertalen van cultuurspecifieke elementen uit de Vlaamse cultuur naar het Servisch’ aan de Filologische Faculteit te Belgrado. Haar onderzoeks-interesses richten zich voornamelijk op culturele aspecten van vertalen en de integratie van technologie in de vertaalopleiding. Daarnaast is zij actief als vertaler van literaire teksten, non-fictie en stripverhalen. Zij is tevens de oprichter van de website gewijd aan Nederlandse en Vlaamse literatuur in Servië, www.holandskaknjizevnost.com