Het einde van Shaun Tan #DSLetteren

10/01/2020, DSLetteren –  ‘Ik denk zelden aan de dood. Misschien iets vaker sinds ik kinderen heb. Maar ik heb er weinig negatieve gevoelens bij; ik zie de dood meer als een gezel. Veel van mijn creatieve werk raakt aan de dood, of ik me er nu vooraf of tijdens het schilderen en schrijven van bewust ben, of, zoals vaker het geval is, pas achteraf. Maar in mijn werk bekijk ik de dood veelal op een nogal positieve manier. Ik heb het gevoel dat het leven grotendeels bepaald is door de dood, en door onze sterfelijkheid in elk geval veel aan waarde of betekenis wint.’

‘Ik vermoed dat mijn besef van sterfelijkheid me voortdrijft, in die zin dat er misschien niet zoveel tijd is als ik graag zou denken dat er is, en dat in die context al onze gedachten en handelingen er echt toe doen. Ik kan niet zeggen dat die gedachte me angst aanjaagt. Ik verkies eerder te denken dat dood zijn geen onbekende toestand is, maar iets waarmee ik vertrouwd ben, alsof ik eerder al dood ben geweest en het op een gegeven moment opnieuw zal zijn.’

‘Of ik dat altijd zo heb aangevoeld, weet ik eigenlijk niet. Ik ben opgegroeid op een gelukkige en veilige plek, in tegenstelling tot veel mensen in de wereld, zonder oorlog, ziekte of andere tegenslagen. Een bijna-dood-ervaring heb ik ook nog niet gehad, maar ik vermoed dat zoiets mijn manier van denken wel enorm zou beïnvloeden. Misschien is het makkelijker niet aan de dood te denken als je er grotendeels van geïsoleerd bent gebleven.’

‘Wanneer het tot mij is doorgedrongen dat ik sterfelijk was, weet ik niet meer, maar ik vind het wel erg interessant om hierover te praten met mijn dochter, die nu zes is, en zo rond haar derde vragen begon te stellen als ze een dood insect vond. Het is sindsdien een belangrijk thema gebleven voor haar, ze probeert er echt haar kop rond te krijgen, en ik herinner me wel dat ik soortgelijke gevoelens en gedachten had op die leeftijd. Dat wil zeggen: het was me glashelder wat ‘dood’ was en ik was de hele tijd bezig met speculeren over een hiernamaals, reïncarnatie en andere mogelijkheden.’

‘Mijn eerste echte aanvaring met de dood kwam er toen mijn huisdier, een schildpad, stierf. De absolute eindigheid daarvan was behoorlijk onthutsend. Voordien was ik me wel bewust van het feit dat mijn grootmoeder gestorven was rond de tijd dat ik geboren werd en toen mijn overgrootvader overleed, was ik wel al oud genoeg was om te begrijpen wat dat betekende, maar nog te jong om er hevige gevoelens bij te hebben.’

‘Verzoening met de dood heb ik misschien niet zozeer in literatuur gevonden, maar in het kijken naar natuurdocumentaires, als kind al, en eigenlijk als volwassene nog steeds. Ze herinneren me altijd aan de paradox van het leven, waar de dood een noodzakelijk deel van uitmaakt. De auteur die het meest invloed heeft uitgeoefend op mijn gedachten over de dood, is wellicht David Attenborough. Ik herinner me dat ik nachtenlang wakker lag en piekerde over een leeuw die een babygazelle doodde… Wat had dat allemaal te betekenen? Het soort existentiële vragen dat iemand tot kunst drijft (lacht). Op gelijkaardige wijze heeft Charles Darwin me op weg geholpen, door de dood te kaderen als een essentieel onderdeel van een breder patroon van evolutie.’

‘Nog niet zo lang geleden las ik Cormac McCarthy’s The Road, en dat heeft een diepe indruk op me gemaakt, omdat het ‘dood’ in een bredere betekenis plaats, als een soort afsterven van onze hele omgeving, maar ook als een soort morele dood. Een dergelijk verlies van menselijkheid, van empathie, mededogen, waardigheid, is een soort dood dat je kan overkomen zelfs als je in leven blijft.’

‘Hoe mijn werk zich verhoudt tot mijn gedachten over de dood? Waarschijnlijk denk ik veel meer na over de dood zodra ik ga zitten om te schrijven of te schilderen. Schrijven trekt als het ware een groot kader rond de dingen, waardoor je een stap achteruit kan zetten en echt naar het grotere landschap kijken, wat onvermijdelijk leidt tot vragen over sterfelijkheid, dood en de vergankelijkheid van elke ervaring. Schilderen en schrijven is enerzijds een poging om dingen vast te leggen, om die ervaringen vast te houden, maar net door dat te doen wordt de vluchtigheid ervan des te acuter, des te schrijnender en vaak alleen maar verwarrender.’

‘Over wat er met mijn werk zal gebeuren na mijn dood denk ik maar zelden na. Het gaat me meer om het proberen begrijpen van dingen die nu plaatsvinden, tijdens mijn leven; die gedachten wil ik delen met mijn tijdgenoten. Schrijven en schilderen is voor mij, zelfs als het over de dood gaat, heel erg een levend proces, dat weinig te zien heeft met ons nageslacht.’

‘Als ik het in mijn werk over de dood heb, probeer ik die zo eerlijk mogelijk voor te stellen, zonder al te veel commentaar of interpretatie. Om het met Vonnegut te zeggen: “Zo gaat dat.” De dood is in jeugdliteratuur niet delicater dan in andere fictie; jongeren denken er net zo vaak en zo ernstig over na als oudere mensen. Dat geldt trouwens ook voor zelfdoding, iets wat –logischerwijs- heel gevoelig ligt. Hoe je dat neerzet in een boek is altijd een moeilijke vraag en ik heb gemerkt dat er wat dat betreft grote verschillen zijn per land. Een van mijn prentenboeken, dat in Korea werd uitgegeven, werd licht geredigeerd, niet nadelig, om een subtiele suggestie van zelfdoding te vermijden. En sommige thema’s die met de dood te maken hebben moeten ook omzichtig worden behandeld in de VS, wat de reden was dat het een tijd duurde voor ik daar werd uitgegeven.’

‘Natuurlijk zijn mijn boeken ook een plaats waarin ik nog kan worden teruggevonden na mijn dood. Dat is een van de mooiste dingen aan boeken. Ze blijven na de dood even levendig en vrolijk als tijdens het leven van de auteur, wat toch fascinerend is. Dat geldt ook voor schilderkunst, dat is ook zo’n sterke aanwezigheid, zelfs als de kunstenaar al jaren dood is. Ik ben dol op de uitdrukking dat kunst ‘dineren met de doden’ is. Die gedachte is tegelijkertijd realistisch en troostend. Het maakt ons allemaal deel van een groter gesprek dat over de eeuwen heen loopt.’

‘Hoe mijn eigen dood er moet uitzien? Jeetje! Pijnloos, vooral. Met genoeg tijd om er met bewustzijn (awareness) over na te denken én al mijn bibliotheekboeken nog terug te brengen. Maar eeuwig leven lijkt me ook niks. Geen idee waarom. Misschien begin ik, als jonge ouder, steeds meer te beseffen dat ik onvermijdelijk ouder word. Ik denk dat de wereld toebehoort aan de volgende generatie en hoe graag ik ook zou zien hoe dat verloopt, mijn rol daarin heeft terecht een vervaldatum.’

‘De dood zelf stel ik me precies zo voor als voor ik geboren werd. Een verdrijving van het bewustzijn, in de meest volledig mogelijke zin. Daarna komt licht noch donker, denk ik, maar ik ben niet stom genoeg om wat dan ook voor zeker aan te nemen. Zoals ik altijd tegen mijn dochter zeg, die me dit zowat elke dag vraagt: “Niemand weet dat echt, en iedereen die zegt van wel heeft ongelijk!”’

Het stuk zoals het is verschenen, kan je hier nalezen.

—

De originele Engelse versie kan je hier nalezen.

Do you think of death often?

Not often. I’ve probably thought about it more since having children.

When doing so, how does this make you feel? Do you look at death with awe, fear, irritation, or do you more see it as a natural part of life or even a companion?

I don’t have many negative feelings about death, I do see it as a companion. A lot of my creative work touches on death, whether I’m aware of it before, during or, as is more often the case, after painting or writing. That work tends to view death in quite a positive way. I feel that life is largely defined by death, gains much value or meaning from it.

Does your mortality frighten you or does it urge you on?

I guess it urges me on, the sense that there may not be as much time as I’d like to think there is, and that thoughts and actions really matter in that context. I can’t say that it frightens me. I like to think that being dead is not an unfamiliar state, as if I’ve been dead before and will be again. However, a decline in health and awareness does frighten me a little. Both for myself and my family.

Has your attitude towards death changed significantly during your life? What were the turning points?

That’s a good question, I’m not sure. I feel I’ve grown up in quite a lucky and safe place, unlike many in the world, without war, serious illness or other adversities. I’ve not had any near death experiences either, but imagine that if I did, they would affect my thoughts quite a lot. Perhaps it’s easier not to think about death if you have been largely insulated from it.

Do you have any idea when you first realised that you are mortal? 

I don’t remember, but it’s interesting to be discussing these issues with my daughter, now six, and probably about three when she first started asking questions when she found a dead bug. It’s continued to be an important theme for her, trying to wrap her mind around it, and I recall having similar feelings and thoughts at the same age. That is, I was fairly clear about what it was, and constantly speculating about an after life, reincarnation or other possibilities.

When did death enter your life for the first time and in which way?

Probably the death of a pet, I recall it was a turtle. The absolute finality of it was pretty startling. I was also aware of my grandmother who died around the time I was born, and a great grandfather who died when I was old enough to know what that meant, but too young to have strong feelings about it.

Has a particular book influenced your attitude towards death?

In more recent times, at least, Cormac McCarthy’s ‘The Road’ left a big impression in terms of a broader sense of death, an environmental death, and also a kind of moral death. That is, the loss of humanity ­– of empathy, mercy, dignity – is a kind of death that can happen even as one survives.

Is there a particular book, thought or sentence that reconciled you with our unavoidable end?

Actually, I think watching nature documentaries as a child, and as an adult too. They always remind me of the paradox of living, and how it necessarily involves death. If there was one writer with the biggest influence on my thoughts about death, perhaps it is David Attenborough. I remember laying awake at night puzzling over the meaning of a lion killing a baby gazelle… what was it all about? The kind of existential worry that drives one to art, ha ha.

In a similar way, Charles Darwin, positing death as the essential part of a broader pattern of evolution.

How does death relate to your writing?

A better question in my case might be, how does my writing relate to thoughts on death? Because I probably think about death far more when I sit down to write or paint than at any other time. Writing tends to draw a big frame around things, allowing one to step back and really consider the larger landscape, and that inevitably leads to questions of mortality, death, and the transitory nature of all experience. Painting and writing is in some ways an attempt to pin down, to hold onto that experience, but in doing so it’s fleeting nature feels all the more acute, poignant, and often perplexing.

Do you write to leave something behind, or to be read today? Do you strive for artistic immortality?

That’s a really interesting question. I occasionally think about how my work will exist long after I’m deceased, but only very occasionally. I think the process more me is more about trying to understand things happening now, while I’m alive, and sharing those thoughts with other contemporaries. Writing and painting, even about death, is for me very much a living process, not much to do with posterity.

Is death a subject in your books, and how do you deal with it? 

 I try to present it honestly, and without too much comment or interpretation. As Kurt Vonnegut would say ‘so it goes.’

Is death a delicate matter in young adult fiction? 

No more than any other fiction. I notice that suicide is a delicate matter, as it should be, but death per se is something young people are probably thinking about as often and as deeply as older adults. And suicide too, for that matter. It’s always a question of how to present that, an I’ve noticed it varies across countries. One of my picture books published in Korea was slightly edited, not detrimentally, to avoid a subtle suggestion of suicide. Some themes of death have been treated cautiously in the United States, such that it was a while before I was published there.

Are your books a place where you can be found after you’ve passed away?

Yes, and I think that’s a great think about books. They do remain as vivid and lively as when the author was living, which is quite a fascinating thing. The same is true of painting, it has such a presence, even when the artist has been gone for centuries. I love that expression that art is about ‘breaking bread with the dead’. It’s both realistic and consoling. It makes us all part of some larger conversation across time.

When given the choice, how would you like to die? How do you imagine it?

Gosh! Painlessly mostly. With enough time to think about it with awareness and return all my library books.

Would you prefer to live forever, if it would be an option? 

Not really. I’m not sure why. I think, as a new parent, I’m gaining some sense of my inevitable obsolescence. I think the world belongs to the next generation, and while I would like to see how that unfolds as much as possible, my part in that rightly has an expiration date.

How do you imagine death itself? 

Exactly how it was before I was born. A dissipation of consciousness in the fullest possible sense.

And what comes after? Darkness or light?

Neither, I would say, but I’m not foolish enough to assume anything. As I always say to my daughter, given that she asks this question every other day: ‘Nobody really knows, and anyone who says that they do is wrong!’