Michaël Borremans over ‘Kosmos’ van Witold Gombrowicz

DSL – 15/04/2011 – Het Laatste Oordeel

‘Mijn eerste kennismaking met Gombrowicz vergeet ik nooit; ik heb zelden zo’n schok van herkenning gevoeld. Een vriend had mij De Verhalen geleend; op het eerste gezicht heel gewone, logische verhaaltjes. Maar doordat de schrijver één element verandert, verschuift alles. In Kosmos gebeurt dat ook, maar veel extremer. Het hele boek hangt alleen maar met onlogische verbanden aan elkaar. Meesterlijk, vind ik dat.’

‘Alles begint op het moment dat de twee hoofdpersonages op een opgehangen mus botsen en als een soort detectives proberen om daar een verklaring voor te vinden. Daardoor wordt alles wat volgt totaal absurd. Gombrowicz haalt zijn spanning uit de doorgedreven waanzin waarmee hij een aantal onbetekenende gebeurtenissen met elkaar in verband brengt. De gedachtegang is echt heel extreem: als de twee jongens terecht komen bij een familie, denken ze een verband te vinden tussen de misvormde mond van de meid en die dode vogel. Of ze volgen een barst in het plafond die een beetje de vorm heeft van een pijl. Dat leidt hen naar een stukje hout, dat ook aan een touw hangt, en dus zoeken ze ook daar weer een verband achter. Uiteindelijk gaan ze zelfs zo ver dat ze acties beginnen uit te voeren om hun verhaal te doen kloppen. Zo wurgt één van hen op een bepaald moment de kat van de dochter van de huisbaas, die hij dan ook aan een spijker ophangt, om te kijken hoe de familie daarop reageert.’

‘Wat het psychologisch zo interessant maakt, is dat het een zeer kleine kosmos is, waarin een aantal elementen heel geforceerd bij elkaar komen. Het gaat niet om wat er werkelijk gebeurt, maar om de perceptie. Eigenlijk speelt alles zich af in het hoofd van de personages. Precies daarom vind ik het een zeer gebald klein meesterwerk. Omdat het uit niks gemaakt is. Alles is projectie. Zelfs de feiten die zich afspelen hadden anders kunnen zijn, want ook die zijn maar een premisse om een bepaalde gedachtegang te etaleren.’

ZINLOOSHEID

‘Het hele boek is eigenlijk een metafoor voor het zoeken van de mens naar een kader, een verklaring, hoe absurd die ook mag zijn. Gombrowicz toont dat tot in het extreme. Toen ik het voor het eerst las, acht jaar geleden, had ik echt het gevoel dat ik een soulbrother gevonden had. Het draait ook allemaal rond zinloosheid, het is een zoeken naar zingeving die er niet is. Dat ken ik ook. Zinloosheid is de ultieme waarheid voor mij, want zinloosheid is vrijheid.’

‘Logische verbanden zijn voor Gombrowicz niet waardevoller dan onlogische verbanden. Dat absurdisme kan ik erg appreciëren, omdat het veel correcter en dichter bij de waarheid is. Logische verbanden komen tegemoet aan onze verwachtingen en daardoor zijn ze beperkend. Daarom probeer ik in mijn werk logische associaties te vermijden: om andere verbanden mogelijk te maken. Dat illustreert Kosmos voor mij: het gaat niet alleen nergens naartoe, dat is ook de bedoeling.’

‘Kosmos is een vraag, die onbeantwoord blijft. Dat vind ik heel inspirerend. Door zo’n boek ga je de dingen helemaal anders bekijken. Je beseft dat je evengoed onlogisch kunt denken en begint alles heel anders te ervaren. Voor de goegemeente klinkt dat misschien een beetje krankzinnig, maar ik vind het heel bevrijdend.’

SCHRIJVEN ALS EEN HEERTJE

‘Ook zijn stijl kan ik echt savoureren, een beetje stijf en ouderwets, als een heertje, afstandelijk en gereserveerd.  De combinatie van die schrijfstijl met wat hij schrijft, zorgt voor een heel speciale spanning in het werk. Als iemand zo’n verhaal zou vertellen in het spreekjargon van vandaag, zou dat nooit even sterk zijn.’

‘Ik kan me voorstellen dat veel mensen dit niet graag lezen omdat het nergens naartoe gaat, dat het hen daarom irriteert. Mij niet. Integendeel. Ik zoek in een boek dan ook niet zozeer een verhaal, maar een houding, een visie op de wereld. Het zou een prachtig boek zijn om te verfilmen, al zou het geen erg toegankelijke film opleveren.’

 

de Poolse ‘self-made man van de literatuur’ die aan de vooravond van WOII naar Argentinië vluchtte
HET BOEK: twee jonge mannen raken bij het zoeken naar een verband tussen toevalligheden hopeloos verstrikt in de netten van hun eigen logica
VERSCHENEN IN: 1968
WITOLD GOMBROWICZ, Kosmos. Athenaeum – Polak & Van Gennep, 176 blz.,  11 €

DE AUTEUR:

Thomas Mann, James Joyce en Marcel Proust hebben hun plaats in de literaire hemel al veroverd. Elke week vraagt DSL aan een overtuigde lezer wie een plek naast hen verdient. Schilder Michaël Borremans verontrust van in het Moma tot in het Paleis toeschouwers met zijn onbeantwoorde vragen op doek.